Fundusze Europejskie
Opcje dostępności Włącz powiększenie czcionki Włącz wysoki kontrast Włącz lektora
Wyszukiwarka Mapa strony

Rys historyczny

Synagoga w Dąbrowie TarnowskiejPierwsze wzmianki o najstarszych osadach w powiecie dąbrowskim pochodzą z początków XIII wieku. W 1210 roku pojawia się wieś Miechowice (dolina Dunajca), w dokumencie słynnego kronikarza Wincentego Kadłubka, który potwierdzał nadanie dziesięcin klasztorowi cystersów w Jędrzejowie. W akcie rozgraniczenia braci należących do księcia Bolesława Wstydliwego, pochodzącym z 1244 roku wymieniono osady: Lubiczko, Żelichów i Gorzejów (poźniejsze Gorzyce). Najstarsze parafie wymienione zostały w wykazach świętopietrza. Należą do nich: Bolesław, Gręboszów, Otfinów, Szczucin, Wietrzychowice. W XIV wieku poświadczone są : Bieniaszowice (1395), Sikorzyce (1397), Biskupice, Hubenice (1390), Luszowice (1386), Samocice (1365). Pod koniec XIV wieku, na terenie dzisiejszego powiatu dąbrowskiego istniało około 30 osad.

Kolejny etap kolonizacji ziem Powiśla Dąbrowskiego był za panowania Kazimierza Wielkiego,
który w 1395 roku przeniósł Ujście (obecnie Ujście Jezuickie), z prawa polskiego na niemieckie.
W 1385 roku dokument królowej Jadwigi, nadający prawo niemieckie posiadłościom Spytka z Melsztyna,
wymienia m.in. Niecieczę i Odporyszów. Pojawiają się też miejscowości: Mędrzechów (1389),
Słupiec (1395), Olesno (1396), Karsy (1385).
Środkowa i wschodnia część powiatu zasiedlona została w latach 1401-1530. W 1405 roku wzmiankowany
jest Gruszów, w 1408 - Laskówka, w 1500 - Radgoszcz. Pierwsza informacja o Dąbrowie pochodzi z 1422 roku,
a w 1430 wymieniona jest dąbrowska parafia.

Od 1530 do 1660 roku powstało ponad 40 wsi, Zabytkowy kościół drewniany w Dąbrowie Tarnowskiejnależą do nich m.in. Szarwark, Skrzynka, Borusowa, Dąbrowica, Suchy Grunt, Małec, Podlipie, Tonia. Kolejna faza kolonizacji (1661 - 1772) przyniosła lokację miasta Dąbrowa (1693), a także przywilej za założenie miasta Olesno (1746). Jednak do zrealizowania tego zamierzenia najprawdopodobniej nie doszło, zapewne z przyczyn ekonomicznych. W okresie rozbiorów powstało natomiast miasto Szczucin. Akcja osadnicza na ziemi dąbrowskiej - zakończyła się pod koniec XVIII wieku. Powstały wówczas wsie: Bagienica, Zazamcze, Łąki, Dąbrówka Nowa, Pasieka, Smyków Mały, Bugaj.
Od początków XIV wieku tworzono sieć parafii. Oto daty ich powstania lub pierwszej wzmianki: Bolesław (1326), Dąbrowa Tarnowska (1430), Gręboszów (1326), Odporyszów (1740), Olesno (1411), Otfinów (1326), Szczucin (1326), Wietrzychowice (1326), Luszowice (1686), Radgoszcz (1662).

W II połowie XVI wieku dotarły na Powiśle Dąbrowskie prądy reformacji. Jej orędownikami i propagatorami byli m.in. Jakub Przyłuski, prowadzący w Szczucinie drukarnię kalwińską, znaną także poza granicami kraju oraz właściciel dóbr otfinowskich Mikołaj Tarło, chorąży sandomierski. Na zbór kalwiński zamieniono kościół w Bolesławiu, zwrócony katolikom dopiero na początku XVIII wieku i ponownie konsekrowany w 1731 roku.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku , ziemia dąbrowska znalazła się w zaborze austriackim. W tymże roku wystąpił z brzegów Dunajec, zalewając Siedliszowice i szereg wiosek w dolinie tej rzeki. Zaledwie dwa lata później powódź dotknęła Gręboszów i okoliczne wioski, a następne miały miejsce w latach: 1775, 1786, 1813 i 1828. Najgroźniejszy był wylew w 1813 roku. Wzburzone wody Dunajca zatopiły równinę między Żabnem i Żelichowem. Jej następstwem był głód, któremu towarzyszyły epidemie chorób - czerwonki i cholery. Największa epidemia cholery nawiedziła region w 1831 roku. Założono wówczas odrębny cmentarz, tzw. choleryczny w Klikowej.

Pałac w BorusowejWśród licznych klęsk żywiołowych, do szczególniegroźnych należały pożary. W 1830 roku spłonęły drewniane domy żydowskie w Szczucinie, dwa lata później ogień strawił zabudowę kilkunastu nadwiślańskich wiosek.
Marazm gospodarczy i społeczny I połowy XIX wieku przerwał wybuch powstania listopadowego. Do walki wyruszyła szlachta z okolic Dąbrowy. Przygotowania do powstania narodowego w Galicji, w 1846 roku spowodowały ożywienie nastrojów patriotycznych na ziemi dąbrowskiej. Działali tu m.in. emisariusze powstańczy, okoliczni właściciele ziemscy oraz duchowieństwo.
18 lutego 1846 roku grupy powstańców ruszyły w kierunku Tarnowa, z zamiarem opanowania tego miasta. Rabacja objęła cały cyrkuł tarnowski, krwawe wydarzenia miały miejsce w okolicach Dąbrowy. W Nieczajnej zamordowano posesora i splądrowano dwór, w Bolesławiu i Mędrzechowie chłopi ograbili dworskie wnętrza. Pastwą napastników padł też zamek w Dąbrowie. Napady miały miejsce także w innych miejscowościach powiatu dąbrowskiego. W masakrze w Radgoszczy zginęło 19 osób, w Dąbrowicy - 10 i w Sieradzy także 10.

W 1855 roku utworzono w Dąbrowie tzw. powiat sądowy. Liczył ponad 25 tyś. mieszkańców, a w jego skład wchodziło 52 miejscowości. Także Żabno awansowało na stolicę powiatu. Wybuch powstania styczniowego nie wywołał szerszego oddźwięku w Dąbrowskiem. Jednak, pod wpływem działalności emisariuszy i agitatorów, i napływających z Królestwa wiadomości o walkach, mieszkańcy powiatu dąbrowskiego zaczęli się włączać w pomoc powstańcom. Oddziały powstańcze Andrzeja Łopackiego i Edwarda Dunajewskiego, formowane w Chorzelowie i Partyni zasiliła spora grupa ochotników z Dąbrowskiego. Nad całością sił dowództwo objął gen. Zygmunt Jordan. Po upadku powstania wielu jego uczestników znalazło schronienie w powiecie dąbrowskim, niektórzy osiedlili się tu na stałe.
W 1867 roku, po kolejnej reformie administracyjnej Galicji, utworzono starostwo powiatowe w Dąbrowie. Rozpoczął się okres ożywienia gospodarczego i społecznego powiatu.
W 1877 roku zakończono budowę szosy Tarnów - Dąbrowa - Szczucin, w 1870 roku powstało w mieście Towarzystwo Zaliczkowe - jego prezesem był przez pewien czas znany działacz ludowy Jakub Bojko.

Tworzono w powiecie kółka rolnicze - w 1896 roku działało już 16 kółek.Cmentarz wojenny w Dąbrowie TarnowskiejPowstawały też gminne kasy pożyczkowe, umożliwiające chłopom zakup ziemi, narzędzi rolniczych, środków do produkcji rolnej. Wzrastał poziom oświaty i kultury, m.in. dzięki zakładanym bibliotekom, czytelniom, organizowaniu imprez patriotycznych, rozwojowi sieci szkół. W 1906 roku uruchomiono linię kolejową z Tarnowa do Szczucina.
Rozwój gospodarczy powiatu opierał się głównie na rolnictwie, bowiem region pozbawiony był przemysłu, nie licząc drobnych zakładów (4 gorzelnie - Breń, Bagienica, Olesno, Żabno, kilka młynów, cegielni, kilkadziesiąt warsztatów rzemieślniczych). Hamowały go klęski żywiołowe, zwłaszcza pożary. W 1889 roku spłonęły Dyament, Bagienica, Żelazówka, w 1903 roku ogień strawił część Szczucina, a w 1888 roku pożar zniszczył Żabno.
Lata poprzedzające I wojnę światową przyniosły wzrost świadomości narodowej i politycznej mieszkańców powiatu. Z wielkim rozmachem organizowano uroczystości 500 - lecia bitwy grunwaldzkiej, rocznicowe obchody wybuchu powstania styczniowego, imprezy poświęcone Mickiewiczowi, Słowackiemu, Kościuszce. W 1904 roku w Otfinowie powstało, pierwsze w powiecie, gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół". W obliczu zbliżającej się wojny i nadziei na odzyskanie niepodległości, tworzyły się organizacje paramilitarne, które prowadziły szkolenie wojskowe swoich członków ("Strzelec", "Drużyny Bartoszowe"). W 1914 roku w parafiach zbierano pieniądze na ekwipunek dla ochotników wstępujących do Legionów Polskich.
We wrześniu 1914 roku na Powiśle Dąbrowskie wkroczyły Legiony Polskie. 21 września komendant Józef Piłsudski, zatrzymał się ze swoim sztabem na plebani w Gręboszowie.

24 września, po ciężkich bojach, legioniści wycofali się za Wisłę, powiat zajęli Rosjanie. Po wycofaniu się Rosjan, w maju 1915 roku, Dąbrowa była jednym, wielkim cmentarzyskiem. Zdewastowane sklepy, domu, budynki publiczne, sterty końskiego nawozu na ulicach i wynędzniali mieszkańcy, z trudem uświadamiający sobie, że półroczne panowanie rosyjskie już się skończyło.Muzeum Powiśla w Dąbrowie Tarnowskiej            

Tymczasem, po zwycięskiej bitwie gorlickiej, władze austriackie postanowiły wznieść swoiste mauzoleum, upamiętniające ten dramatyczny epizod wojenny. Już latem 1915 roku przystąpiono do prac. Teren okręgu wojskowego Galicja Wschodnia podzielono na 11 okręgów cmentarnych. Rejon Dąbrowy Tarnowskiej stanowił VII okręg cmentarny. Najwięcej cmentarzy znajduje się w miejscowościach położonych wzdłuż Dunajca.
Działania wojenne zrujnowały powiat, niektóre miejscowości przestały praktycznie istnieć, inne utraciły znaczną część zabudowy. W listopadzie 1918 roku nadeszła długo oczekiwana wolność. Akt symbolicznego zespolenia ziem rozdartych przez zabory miał miejsce w Szczucinie, na prowizorycznym moście na Wiśle, gdzie spotkały się uroczyste pochody mieszkańców Galicji i Królestwa.

W niepodległej Polsce, powiat dąbrowski należał do najmniejszych w województwie krakowskim. W jego skład wchodziły dwa miasta (Dąbrowa i Żabno) oraz 103 wsie. Liczył ponad 63 tyś. mieszkańców ( w tym niespełna 4 tyś. - ludność miast). W latach 1931 - 1933, z udziałem znacznych sił policyjnych dokonano pacyfikacji powiatu.
Okupacja niemiecka przyniosła materialne wyniszczenie powiatu, terror i represje stosowane wobec mieszkańców. Objawiły się one już we wrześniu 1939 roku. W Szczucinie hitlerowscy zamordowali 70 jeńców - żołnierzy polskich. Część zabito na dziedzińcu szkoły, potem podpalono budynek, w którym znajdowali się wzięci do niewoli żołnierze. 5 maja 1940 roku aresztowano uczniów gimnazjalnych i maturzystów w Żabnie i Dąbrowie. Po pobycie w tarnowskim więzieniu trafili do Oświęcimia. Wiosną 1941 roku nastąpiło aresztowanie kolporterów podziemnych gazet w Szczucinie.
W listopadzie 1942 roku Niemcy przeprowadzili wielką obławę na członków podziemia w gminie Radgoszcz. Kilkadziesiąt osób wywieziono do Oświęcimia. 10 sierpnia 1943 roku gestapowcy przystąpili do likwidowania obozu cygańskiego w Żabnie. Około 40 osób zamordowano na miejscowym cmentarzu. 4 maja 1944 roku Niemcy dokonali pacyfikacji gminy Wietrzychowice. 25 maja 1944 roku rozstrzelano 11 mieszkańców Dąbrowy, Brnia i Jadownik. W lipcu 1942 roku przystąpiono do tworzenia gett żydowskich w Dąbrowie i Żabnie. Znalazło się tam około 2 tyś. Żydów, których następnie wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu.
Terror okupanta spowodował powstanie ruchu oporu. Jego początki sięgają listopada 1939 roku. W 1940 roku nastąpiło połączenie komórek konspiracyjnych z Związek Walki Zbrojnej. Powiat dąbrowski wszedł w skład Inspektoratu Rejonowego w Tarnowie. Pierwszym komendantem obwodu tarnowskiego został kpt. Władysław Kabat ps. "Brzechwa".
17 stycznia 1945 roku powiat dąbrowski zajęły oddziały Armii Radzieckiej. Skończyła się okupacja. Dąbrowa Tarnowska w powojennym podziale administracyjnym kraju zachowała rangę stolicy powiatu, liczącego w 1945 roku 62 tyś. mieszkańców (1938 - 72 tyś.). Nadal wiodącym kierunkiem gospodarki było rolnictwo, powstały jednak także zakłady przemysłowe m.in. fabryka wyrobów cementowo - azbestowych, Zakład Produkcji Materiałów Budowlanych w Szczucinie, Zakłady Ceramiczne w Sieradzy. Podjęto budowę dróg, obiektów komunalnych, wodociągów, linii przemysłowych gazu ziemnego. Wzniesiono szpital powiatowy w Dąbrowie, ośrodki zdrowia, szkoły, obiekty użyteczności publicznej, domy kultury, domu strażaka, przedszkola.
Reforma administracyjna w 1975 roku wykreśliła Z mapy Polski powiaty. Gminy dawnego powiatu dąbrowskiego znalazły się w nowym województwie tarnowskim.
Po przeobrażeniach ustrojowych w 1989 roku następuje powolny lecz systematyczny rozwój samorządności. Jego ukoronowaniem stała się kolejna reforma, w wyniku której przywrócono powiaty ale już samorządowe. Dąbrowa Tarnowska została siedzibą jednego z nich.